“En iyi zamanlardı, en kötü zamanlardı, bilgelik çağıydı, aptallık çağıydı, inanç dönemi, şüphe dönemi, aydınlık mevsimiydi, karanlık mevsimiydi, umut baharıydı, umutsuzluk kışıydı; önümüzde her şey vardı, önümüzde hiçbir şey yoktu, hepimiz doğrudan cennete gidiyorduk, hepimiz tam tersine gidiyorduk.”

İki Şehrin Hikayesi-Charles DICKENS

Edebiyatın en unutulmaz başlangıç cümlelerinden biri¹ olan bu giriş, Fransız İhtilali’nin ekonomik ve toplumsal nedenlerini özetler. İyi-kötü, bilgelik-aptallık, umut-umutsuzluk gibi tekrarlanan tezatlıklar; aristokrasinin ihtişamı ile halkın sefaleti arasındaki uçurumu gözler önüne serer. İşte bu sınıfsal farklılıkların toplumsal huzursuzluğu ve devrimi getirmesi kaçınılmazdır.² Halkın yoksulluğu ve aristokrasinin şatafatı arasındaki derin mesafenin arkasında ise adaletsiz bir vergi sistemi vardır.

Sadece lezzet değil

Günümüzde erişimin kolay ve ucuz olduğu tuz, tarihin büyük bir kısmında çok önemli bir üründü. Konserve, soğutma ve yapay koruyuculardan önce tuzlama ve turşu yapmaya olanak tanıyan tuz, yiyecekleri uzun süre korumanın bilinen birkaç yönteminden biriydi. Bununla beraber, tuz, maaş ödemek için para yerine de kullanılabiliyordu; hatta İngilizcede maaş anlamına gelen “salary” kelimesi, Romalıların lejyonerlere tuz istihkaklarını almaları için verdiği para olan “salarium” kelimesinden gelir.³

Hal böyle olunca, tuz, artan askeri giderleri finanse etmek için vergi geliri arayışı içerisinde olan kralların gözdesi olmuştu. Gerçekten de tuz vergisi bu iş için biçilmiş kaftandı. Ramsey Kuralı’na⁴göre, tuz vergisi vergilemede etkinlik ilkesi ile en uyumlu vergilerden biriydi. İkame edilmesi mümkün olmayan mallardan biri olarak tuzun üzerine konulan verginin tüketim kararları üzerindeki saptırıcı etkisi minimum olacak, tuz tüketiminden vazgeçemeyen halk paşa paşa vergisini ödeyecek, böylece kralın hazinesi düzenli bir gelir kaynağına kavuşacaktı.⁵

Herkes aynı gemide değildi

Fransa kralları da tuz pazarının, İngilizler, Flamanlar veya Tapınak Şövalyeleri gibi rakip güçlerle bitmek bilmez savaşları için kendilerine para sağlayabileceğini fark etti. Yakışıklı Philippe, 14. yy.da tuz vergisini “gabelle” adı altında Fransa’yla tanıştırdı. Halk ağır bir şekilde vergilendirilirken soyluların ve ruhban sınıfı çeşitli muafiyetlerle vergiden kurtulması, gabelleyi kısa zamanda krallığın en nefret edilen vergilerinden biri haline getirdi.⁶

18. yy. başında kıtlık Fransa’yı vurduğunda gıdaya erişim zorlaşmış, gabelle ise tuz ile gıda stoklayan halkı daha da zor durumda bırakmıştı. Öte yandan gabelleden muaf olan aristokrasi ve ruhban sınıfı ise lüks yaşamlarına devam edebiliyordu. İşte 300 yılı aşkın bir süre yürürlükte kalan tuz vergisi, yaşanan kıtlıkla beraber sınıflar arası bu uçurumu daha da derinleştirmiş ve Fransız İhtilali’nin tohumlarını ekmişti.⁷

Halk ağır vergiler altında eziliyordu klişesi

Vergiler halkta memnuniyetsizlik yaratsa da ihtilalin sebebini yüksek vergi oranları ile açıklamak işin kolayına kaçmak olurdu.  Asıl sorun, sistemin adaletsizliği idi. Halkın sefaletine göz yuman aristokrasi ve ruhban sınıfının şaşaalı hayatına devam etmesi, halkın monarşiye olan nefretini artırmıştı. Amerikan Devrimi’nin sloganı “Temsilsiz vergi olmaz” (No taxation without representation) Fransız aydınlarını da etkilemiş ve halkın rızası olmaksızın oluşturulan bu adaletsiz vergi sistemi ihtilalin fitilini ateşlemişti. İşte Charles Dickens da İki Şehrin Hikayesi’ndeki başlangıç cümlesiyle, halkın yoksulluğu ve aristokrasinin körlüğüne işaret ederek toplumsal adaletsizliğin patlayıcı gücünü ve devrimin doğuşunu sezdirmeyi başarıyordu.