Yalnızlar ve Yıldızlar

“Çığlıklar, alevler ve duman… Ama en kötüsü çığlıklardı. Alevler tenime değmeden, dumanlar genzimi yakmadan önce çığlıklarla damarlarımdaki bütün kan çekilmişti bile.

Herkes merdivenlere doğru koşuyordu. Bense donaklamıştım. Düşünmeye çalışıyordum. Neden herkes merdivenlere koşuyordu? Yangın çıkışı koridorun diğer ucunda değil miydi? Düşünecek çok zamanım yoktu. Duman nefes almamı zorlaştırıyordu. Bu kadar insan yanlış yapamazdı. Kalabalığı takip etmeliydim.”

Peki siz ne yapardınız? Kalabalığı mı takip ederdiniz yoksa doğru bildiğinizi mi yapardınız?

Sürüden ayrılanı kurt kapar!

Sürü psikolojisinin, yani kendi bildiğini bir kenara bırakıp, kalabalığı takip etme davranışının yeri yalnızca psikolojide değil, ekonomide de var ¹. Yatırımcılar ve yatırımcılara yön veren analistler zaman zaman bu psikoloji ile hareket ediyorlar. Ne kadar garip değil mi? Oysa ben hep ekonomide olacakları önceden tahmin edip, görülmeyeni görüp, fark yaratanların başarılı olacağını ve para kazanacağını düşünürdüm; kalabalıkları takip edenlerin değil. Meğer kazın ayağı öyle değilmiş. Sürüden ayrılanı kurt kaparmış…

Yalnızlar: John Olson

1966’da Wharton’da işletme mastırını tamamlayan ve 30 yılı aşkın bir süre analist olarak çalışan John Olson’un Merrill Lynch’ten ayrılma hikayesi oldukça ilginç…

Olson, Enron batmadan tam 10 yıl önce olacakları görmüş. Olson, o yıllarda analistlerin yere göğe sığdıramadığı, Forbes’un en iyi enerji şirketi (1999) olarak seçtiği, Fortune’nun 6 yıl boyunca ardarda (1996-2001) Amerika’nın en yenilikçi firması olarak gösterdiği Enron’un notunu düşürerek tüm şimşekleri üzerine çekmiş. Tabii ki bildiğini okuyarak, Enron gibi dev bir şirkete meydan okumanın bazı sonuçları olmuş: Enron’un CEO’su ve yaşasaydı Enron Skandalı nedeniyle yaklaşık 45 yıl hapis cezasına mahkum olacak Kenneth Lay tarafından Olson’un bileti kesilmiş. Olson, 1998’de Merrill Lynch’ten, kovulmanın kibarcası, “erken emekli” edilmiş².

Yerine getirilen Donato J. Eassey ise, her ne hikmetse, Enron’un notunu yükseltivermiş!³.

Olson’un Enron’u eleştirme sebepleri ise aslında çok basit ve net: finansal verilerin yeterince açık olmaması, hatta anlaşılmaz olması, bilanço dışı ortaklıklar hakkında bilgi verilmemesi (SPE-Özel amaçlı şirketler (bu şirketleri bizdeki paravan şirketlere benzetebiliriz))⁴.

İşin ilginç yanı, o dönemde pek çok analist de Olson ile aynı fikirde; yani çoğu Enron’un verilerinin karmaşık ve başarısının ise anlaşılmaz olduğunu ifade ediyor. Ancak buna rağmen Enron’un bir kara kutu olduğu eleştirilerine de karşı çıkıyorlar ve olumlu notlamaya devam ediyorlar⁵.

Görünen o ki, Olson Amerika’nın en büyük skandallarından birinin gelişini tam 10 yıl önce görmüş olmasına rağmen bundan nemalanmayı bir kenara bırakın, işinden ve itibarından olmuş.

Aslında John Olson’un diğer analistler karşısındaki bu durumu literatürdeki tespitlere uyuyor.

Sürüye ayak uydurma güdüsünün sebeplerinden biri, düşük performans gösteren, yani tahminlerinde başarısız olan analistlerin işten çıkarılma ve/veya itibar kaybı riski ile karşı karşıya olması (Reputation-based herding) ⁶. Kovulma riski analist tecrübesi ile doğru orantılı olduğundan, özellikle genç ve deneyimsiz analistlerin daha çok sürüyü takip etme eğiliminde olduğu görülüyor. Daha deneyimli olanlar ise daha cesur kararlar verebiliyor⁷.

Analistler arasında görülen sürü psiklojisinin bir diğer sebebi ise, analist performans değerlendirme sisteminin diğer analistlerin performansının referans olarak alındığı bir sistem şeklide dizayn edilmesi olarak gösteriliyor (Compensation-based herding)⁸. Bu sistem analistleri kendi bilgilerini ihmal ederek, diğerlerini takip etmeye yönlendiriyor ve böylece belli bir başarı ortalaması yakalma fırsatı tanıyor. Yani performans değerlendirme sistemi, analistleri bir sürü halinde hareket etmeye teşvik ediyor.

Sürü davranışı bazen de bilgi kaynaklı güdülerden doğuyor (Information-based herding). Kimi analistler mesleki yetersizlik, kimileri kendine güvensizlik, kimileri de eldeki bilgilerin yetersiz olması nedeniyle kalabalığı takip etmeyi tercih ediyor⁹.

Peki sürüyü takip edenler nasıl oluyor da başarısız olmalarına rağmen paçayı kurtarıyorlar? Keynes, topluca başarısız olmanın sıradışı yollardan başarılı olmaktan daha iyi olduğunu söylüyor¹⁰. Gerçekten de topluca başarısız olmak, ekonomideki belirsizliklerle açıklanabilirken; tek başına başarısız olmak yetersizlik olarak yorumlanıyor¹¹. Dolayısıyla, sebebi ister yetersizlik, ister kariyer kaygısı olsun; analistler sürüyü takip ederek, ortalama bir başarı skalası yakalayabiliyorlar.

Analistler arasında görülen sürü psikolojisinin bir başka sebebi de doğrudan ya da dolaylı olarak sağlanan çıkarlardır ki; bunu da “Yıldızlar” başlığı altında inceleyelim.

Yıldızlar: Jack Grubman

Jack Grubman 90’larda Salomon Smith Barney’nin (SSB) yıldız telekom analistiydi. Yılda kazandığı yaklaşık 20 milyon dolar ile Wall Street’in en çok kazanan analistiydi¹². Ancak kimilerine göre, Grubman analist olmanın sınırlarını çoktan aşmıştı; adeta WorldCom’un şakşakçısı haline gelmişti¹³. Öyle ki, WorldCom’un hisseleri $64.00’ten $4.00’e düşerken, Grubman hala alım tavsiyelerine devam ediyordu. Grubman’ın bu tutumundan çark edişi, WorldCom’un CEO’su Bernard Ebbers’in WorldCom’dan kovulmasından 1 hafta öncesine rastlar¹⁴.

Grubman benzer kıyağı SSB’nin telekomünikasyon alanında faaliyet gösteren diğer müşterilerine (Global Crossing Ltd., Winstar Communications) de çekiyordu¹⁵.

SSB’nin müşterileri, kendilerine gösterilen bu sadakati, CitiGroup’a (SSB’nin bağlı olduğu yatırım bankası) getirdikleri bol sıfırlı işlere, üst düzey yöneticilerinin Grubman’a olan yakınlıklarına ve Grubman’ın yaklaşık 20 milyon dolarlık yıllık gelirine borçluydular.

Gerçekten de yapılan araştırmalar öyle gösteriyor ki, analistler üst düzey yöneticileri memnun etmek için (yeni müşteriler ve yeni işler alabilmek için) zaman zaman yanlı raporlamalar yapabilirler¹⁶. Hele de bu analistler, Grubman gibi, nüfuzlu analistlerden ise, diğerlerini etkileme olasılığı da yükselmektedir.

Kıssadan Hisse

“Ne lüzumu var kardeşim doğrucu Davut olmanın! John Olson gibi çıkıntılık yapıp, işimden ve (10 yıl sonra geri kazanacağım) itibarımdan olacağıma, takılırım kalabalığa! Oh mis!” diyorsanız ya da “Jack Grubman gibi alırım 20 milyon dolarımı, bakarım keyfime!” diyorsanız; maalesef durum o kadar basit olmayabilir.

Öncelikle John Olson’un durumu, yaşadığı onca sıkıntıya rağmen, Jack Grubman’ınkinden daha iyi gözüküyor. Grubman’a ne mi oldu? Nisan 2003’te SEC (Amerikan Sermaye Piyasası Kurulu) tarafından sektörden ihraç edildi ve 15 milyon dolarlık cezaya mahkum edildi¹⁷. Sağ tarafta gördüğünüz Upper East Side’daki mütevazı(!) evini 19,6 milyon dolara satışa çıkarmak zorunda kaldı¹⁸. Tabii kendisine tam olarak “sürünüyor” diyemeyiz. Cezasını ödedikten sonra bile kalan net varlığının en az 50 milyon dolar olduğu söyleniyor¹⁹. Ancak pek çok kişi Telekom krizi için Grubman’ı suçluyor²⁰. Olson’un aksine, itibarını kazanması pek muhtemel gözükmüyor.

Gelelim, sürü psikolojisinin sonuçlarına… Analistlerin kısa vadeli kariyer kaygısıyla verdikleri kararlar, ekonomide tamir olunmaz ve geri dönülmez sonuçlara neden olabilir. Birincisi, eldeki bilgilerin ihmal edilip, kalabalığın takip edilmesi olarak tanımlanan sürü davranışı, bilgi akışını bloke eder²¹. Oysa piyasanın etkin işlemesini sağlayan en önemli unsurlardan biri sağlıklı bilgi akışıdır. Bilgi akışındaki aksaklık karar alma mekanizmasının etkin çalışmasını engeller ve piyasanın optimumdan uzaklaşmasına neden olur.

İkincisi, sürü psikolojisi piyasada balonların oluşmasına neden olur. Bu balonlar patladığında ise piyasada yarattığı etki haliyle katlanır²².

Özetle, sürü psikolojisi volatiliteyi ve finansal piyasaların kırılganlığını arttırmakta ve piyasaları optimumdan uzaklaştırmaktadır²³. Yatırımlara yön veren analistlerin davranışı bu noktada kilit bir rol oynamaktadır.