“Sizi yasaya aykırı davranmakla suçlamıyoruz; sizi ahlaksızlıkla suçluyoruz.”

“We are not accusing you of being illegal; we are accusing you of being immoral.” ¹

2012’de İngiliz Parlamenter Margaret Hodge’ın bu ağır sözleri gündeme damgasını vurmuştu. Suçlamanın muhattabı “Don’t be evil (Kötü olma)” mottosuyla meşhur Google olunca ortaya çıkan oksimoron hayli dikkat çekiciydi. Öte yandan, cümlenin muhattabı kadar içeriği de ilgi çekiciydi. Nitekim 2012’den bu yana Google², Apple³, Microsoft ⁴, Amazon⁵, Starbucks⁶ gibi pek çok çok uluslu şirket ödenmeyen milyarlarca dolar vergi yüzünden kanuna aykırı bir şey yapmadıkları halde Parlamento ve Senato soruşturmaları ile yakın markaja alınmıştı.

İşin aslı, teknolojik gelişmelerin hızı vergi kanunlarını yaya bırakmıştı. Vergi kanunlarının değişimi kavramadaki yetersizliği, yeni nesil şirketlerin vergiyi minimize etme azmiyle birleşince ortaya birbirinden ilginç vergiden kaçınma yönetimleri çıkmıştı. Şirketler, teknolojik değişikliklerin hızına yetişemeyen kanunlardaki boşlukları sonuna kadar kullanıyor; sırf ödenecek vergiyi azaltmak için kendilerine ekonomik olarak ekstra bir fayda sağlamayacak organizasyon değişikliklerine gidiyordu. İşte dişe dokunur herhangi bir ekonomik amaca hizmet etmeksizin yalnızca vergiyi azaltmak amacıyla kurulan bu organizasyon ve böylece ödenmeyen milyarlarca dolar vergi “ahlaksızlık” suçlamalarının altında yatan asıl sebepti.

İrlanda Arası Hollanda Sandvici (Double Irish Dutch Sandwich)

2010 yılında, Jesse Drucker’ın Bloomberg’te yayımlanan makalesinin ardından gözler Google’a çevrildi. Drucker, Google’ın karını İrlanda ve Hollanda aracılığı ile Bermuda’ya aktararak 3 yılda toplam 3,1 milyar dolar vergiden kaçındığını söylüyordu. Konu öylesine ilgi çekti ki Google’ın adı artık bu sandviç metodu ile anılır olmuştu. Ancak Google, buzdağının su üzerinde kalan kısmıydı. Bu yöntem, serveti sahip oldukları gayrimaddi haklara dayanan Microsoft, Facebook ve Forest Laboratories gibi şirketlerin çoktan gözdesi haline gelmişti.⁷

Çift İrlanda’dan Hollandalı Sandvice

2003 yılında halka arzına birkaç ay kala Google, İrlanda’yı organizasyon şemasına dahil etme kararı almıştı. Yalnızca 5 çalışan ile İrlanda’da kurulan Google Ireland Holdings, Google ile imzaladığı sözleşme ile AR-GE faaliyetlerinden doğan maliyete ortak oluyor ve bunun karşılığında Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’da satış hakkına sahip oluyordu.⁸

Kuruluş yeri İrlanda olan bu şirketin merkezinin Bermuda olarak belirlenmesi ise oldukça manidardı. Bu durum, düşük kurumlar vergisi oranı (%12,5) sebebiyle İrlanda’yı tercih ettiğini açıkça söylemekten⁹ çekinmeyen Google’ın aslında gizli bir ajandası olduğu anlamına geliyordu. Çünkü kuruluş yeri İrlanda olan bu şirket, ABD’ye göre “İrlandalı” sayılırken; İrlanda’ya göre “Bermudalı” sayılıyordu. Bir vergi cenneti olan Bermuda’da kurumlar vergisi olmadığı düşünüldüğünde resim daha da netleşiyordu.¹⁰ Böylece Google’ın elde ettiği gelir hem ABD’de hem de İrlanda’da vergilenmeden Bermuda’ya aktarılabilecekti.

Ancak halledilmesi gereken bir şey daha vardı. Nitekim gelirin vergi cennetlerine aktarılarak vergiden kaçınılması yeni bir şey değildi. Dolayısıyla, Amerikan vergi mevzuatında bunu önlemeye yönelik düzenlemeler 1962’den beri mevcuttu. Holding gelirlerinin kontrol edilen yabancı kurum kazancı hükümleri (Subpart F) çerçevesinde ABD’de vergilendirilmesinin önlenmesi gerekiyordu. Yine Amerikan mevzuatında yer alan “check-the-box (işaretleme) rejimi” bu iş için biçilmiş kaftandı. Bu rejim sayesinde İrlanda’da ikinci bir şirket kurmak yoluyla Subpart F’in etrafından dolanmak mümkündü. Çünkü Amerikan vergi mevzuatına göre, check-the-box (işaretleme) rejimi nedeniyle yasal olarak var olan bu ikinci şirket, vergisel açıdan “yok” sayılmaktaydı.¹¹ Bu sebeple, operasyonel işlemlerin yürütülmesi amacıyla İrlanda’da ikinci bir şirket, Google Ireland Ltd., kuruldu. Şirket, Google ürünlerinin lisansını Holding’ten satın alarak satışını gerçekleştirecekti. Elde edilen satış karı ise royalti ödemeleri ile Bermudalı Holding’e aktarılacaktı. Böylece gelir herhangi bir şekilde ABD’de vergilendirilmeyecekti.¹²

“Çift İrlanda” olarak adlandırılan ve Apple tarafından da kullanılan bu yöntemde Google’ın hoşuna gitmeyen bir şeyler vardı. Çünkü İrlanda, Holding tarafından elde edilen royalti gelirlerini stopaj yoluyla vergiye tabi tutuyordu. Hollanda’da kurulan ve hiçbir çalışanı bulunmayan Google Netherlands Holdings BV adlı şirket de işte tam bu noktada devreye giriyordu. ¹³

Holding, lisansı doğrudan doğruya İrlandalı ikinci şirkete vermek yerine, Hollandalı şirket üzerinden geçirerek veriyordu. Adeta bir sandviç gibi iki İrlanda şirketinin arasına yerleştirilen bu Hollandalı şirket sayesinde royalti ödemeleri üzerinden herhangi bir vergi kesintisi yapılmıyordu.¹⁴ Üstüne üslük, Hollanda da Google Ireland Holdings’e aktarılan royaltiler üzerinde yalnızca çok küçük bir miktarda vergi alıyordu. ¹⁵

Ne ABD’de ne de İrlanda’da vergilendirilebilen bu karlar Bermuda’da park ediliyordu.¹⁶ ABD’ye döndükleri anda vergilendirilecek olan bu karlar Bermuda’da biriktikçe birikiyordu. “Kilitlenme etkisi (lockout effect)” olarak adlandırılan bu durum, Google’ı yalnızca kağıt üzerinde nakit zengini olan şirketler listesinde 3. sıraya oturmasıyla sonuçlanıyordu.^{17 18}

Hala mı?

Dünyanın herhangi bir yerinde vergilendirilmeksizin Bermuda gibi vergi cennetlerinde depolanan, dolayısıyla kısaca “devletsiz” gelir¹⁹ olarak adlandırılan milyarlarca dolar karşısında dünyanın sessiz kalması düşünülemezdi. Kanunlara aykırı davranmadıklarını iddia eden ve hatta vergi planlama stratejileri ile övünen bu şirketler²⁰, başlangıçta soruşturma ve duruşmalarla afişe edilerek köşeye sıkıştırılmaya çalışıldı. Ardından tasarlanan düzenlemelerle bu tip vergiden kaçınma yöntemlerinin önünü açan kanun boşluklarının giderilmesine odaklanıldı.

Öncelikle uluslararası bir problem uluslararası bir işbirliği gerektiriyordu. OECD, 15 maddelik BEPS eylem planıyla çok uluslu şirketlerin vergiyi azaltmak dışında herhangi bir ekonomik amacı olmayan uluslararası vergi planlaması stratejilerini hedef almıştı.^{21 22}

İrlanda ise uluslararası baskıya dayanamayarak 2013’te vergi kanunlarını değiştirdi. İrlanda’da kurulu olmasına rağmen karlarını vergi cennetlerine aktaran firmalar artık “İrlandalı” sayılarak vergilendirilecekti. Ancak son dakikada İrlanda, bir kıyak daha çekmeyi ihmal etmedi. Yapılan bu değişiklik 2020’nin sonunda yürülüğe girecekti.²³ Bu ise firmalara yeni manevralar için yeterince süre kazandırmıştı.

Öte yandan agresif vergi planlaması yöntemlerinden muzdarip olan ülkelerin başında gelen ABD de boş durmuyordu. 2018’in başında yürülüğe giren vergi reformu, GILTI, BEAT, FDII gibi bir çok yeni uygulamayı beraberinde getirdi. Böylece, an itibariyle, ABD, gelirin vergilenmeden yurtdışına kaçışını engellemek için önlemlerini aldı.

Özetle, karlarını akla zarar yöntemlerle vergi cennetlerine aktaran çok uluslu şirketlerin organizasyonlarını etkileyecek önemli değişiklikler yapılıyor. Görünen o ki çok uluslu şirketler “ahlaksızlık” suçlamalarıyla hizaya getirilemediğinden kanunlar teknolojiye ayak uydurmaya çalışıyor.