Çocukluğumda annemin sıkça anlattığı Banker Kastelli hikayelerindeki gibi insanların çılgınlaştığı bir saadet zincirine ben de şu ahir ömrümde şahit olabilecek miyim, diye düşünürken; bırakın bir tanesini, onlarcasına şahit olmak nasip oldu. Bu gözler; Titan Saadet Zinciri’nin kurucusu Kenan Şeranoğlu’nun dillere destan ceketiyle Tarkan şarkıları eşliğinde dans ettiğini, Nasdaq Borsası’nın eski başkanı Bernard Madoff’un 150 yıl hapse mahkum edildiğini ve Çiflikbank’ın kurucusu genç girişimci(!) Mehmet Aydın’ın Uruguay’a kaçışını gördü.

Biraz Tarihçe

Ponzi finansmanı, nam-ı diğer saadet zinciri adını 1920’lerin başında Boston’da ufak bir şirket sahibi olan Carlo (Charles) Ponzi’den almıştır. Carlo, uluslararası posta kuponlarının ülkeler arası fiyat farkından kar edeceğini söyleyerek, yatırımcılara 45 günün sonunda %40 faiz ödeme sözü ile yola çıkmıştı. Teoride mantıklı görünen bu sistem, pratikte dönemin imkanları göz önüne alındığında mümkün değildi.¹ Ancak sistem, şaşırtıcı bir şekilde, söylendiği gibi işliyor; yatırımcılarına güzel paralar kazandırıyordu.

İşin aslı, Carlo, yatırımcılara vaad ettiği faiz ödemelerini posta kuponlarından elde ettiği gelirle değil; yeni yatırımcıların yatırdığı fonlarla yapıyordu. Arka planında herhangi bir yasal yatırım faaliyeti bulunmayan bu sistemin sırrı ise garanti edilen ortalamanın üzerinde getiriler ile yeni yatırımcıların cezbedilmesinde yatmaktaydı.² Mevcut yatırımcıların elde ettiği yüksek getiriler, yeni yatırımcıları cesaretlendirip, heveslendirmekteydi. Ne yazık ki Ponzi’nin oyunu “The Boston Post” gazetesinin bir haberiyle çöküş sürecine girdi. Bu haberle sisteme para girişi durmuş; Carlo faiz ve ana para talepleri karşılayamaz hale gelmişti.³ Carlo’nun sistemi her ponzi finansmanının kaçınılmaz sonu olan iflas ile neticelenmişti.

Bitti mi? Bitmez!

İflas, hapis ve meteliksiz bir ölüm şeklinde özetlenebilecek Carlo Ponzi’nin hazin hikayesi bile Ponzi Oyunlarını durduramadı. Hatta Türkiye de bu oyundan payına düşeni almıştı. 1980’de 24 Ocak Kararları ile birlikte döviz kurları ve faizler serbest bırakılmış, banka ve bankerler kontrolsüz bir faiz yarışına girmişti. Bu yarış, bankerlerin hırsı ve gevşek resmi disiplin yapısıyla birleşince bankerlik sisteminin borcun borçla finanse edildiği bir ponzi finansmanına dönüşmesine neden olmuştu. Bu sürdürülemez oyunun çöküşü, tarihe Bankerler Olayı olarak da anılan 1982 krizi olarak geçmişti.⁴

Emekli ikramiyelerinden tutun da oturdukları eve kadar satıp bankerlere para yatıran pek çok ailenin maddi ve manevi yıkımına sebep olan Bankerler Krizi, Arnavutluk’ta yaşananlar ile kıyaslandığında devede kulak kalmıştı.

1991’de Arnavutluk’un komünist rejimden serbest pazar ekonomisine geçişiyle birlikte ponzi finansmanı öylesine yaygınlaşmıştı ki nüfusun yaklaşık üçte ikisi parasını bu sisteme yatırmıştı. Ülkenin gayrisafi yurtiçi hasılasının yarısına denk borcu bulunan sistemin 1996’daki önlenemez çöküşü, yaklaşık 2.000 kişinin hayatını kaybettiği bir iç savaşın başlangıcı olmuş ve bize bankerler krizi için “ucuz atlatmışız” dedirtmişti.⁵

Ponzi Oyunları yalnızca finansal piyasaları zayıf Arnavutluk ve Türkiye gibi ülkeleri değil; aynı zamanda finansal sistemiyle ünlü Amerika gibi ülkeleri de vuruyordu. 2008’de Amerika, Bernard L. Madoff Skandalı ile sarsıldı. Nasdaq Borsası’nın eski başkanı Madoff’un kurduğu ve yönettiği Bernard L. Madoff Investment Securities (BLMIS) isimli serbest yatırım fonu, 2008 krizinde nakde sıkışan pek çok yatırımcının parasını çekmek istemesiyle iflas etti. Bu iflas, BLMIS’in aslında tipik bir ponzi oyunu olduğunu ortaya çıkardı.⁶ Diğer pek çok ponzi oyunundan farklı olarak Madoff’un fonu, yeni yatırımcıların sisteme sürekli girişi sayesinde uzun yıllar ayakta kalmayı başarmıştı. Madoff’un “fonun son 13 yıl boyunca herhangi bir kağıt almadığı”nı itiraf etmesi herkesi şok etmişti. Ancak her ponzi oyununda olduğu gibi sistemden çıkışların gerçekleştiği anda Madoff iflas bayrağını çekmişti. 64,8 milyar doların buharlaştığı bu skandal, Madoff’un 150 yıl hapse mahkum edilmesiyle son bulmuştu.⁷

Postmodern Ponzi Oyunu

90’ların sonuna gelindiğinde ponzi finansmanına giydirilen kılıflar posta kuponlarından serbest yatırım fonlarına doğru evrilmişti. 2000’li yıllarda ise Bitcoin, Yüksek Kazançlı Yatırım Programı (High Yield Investment Program-HYİP) ve çeşitli mobil uygulamalar ponzi finansmanında başrolü oynamaya başladılar. Ponzi uygulayıcıları da çağa ayak uyduruyor, özellikle henüz yatırımcılar tarafından tam olarak bilinmeyen ya da anlaşılamayan bitcoin gibi yenilikçi ürünleri oyunlarına alet ediyorlardı.⁸ Postmodern ponzi oyunu olarak anılan bu finansman türünün temel mantığında herhangi bir değişiklik yoktu.⁹ Vaad edilen yüksek getirilerle sisteme yatırımcı girişi sağlanırken, mevcut yatırımcılara ödemeler yeni yatırımcıların fonları ile yapılıyordu.

28 yaşındaki Trendon T. Shavers, 2011’de kurduğu Bitcoin Savings & Trust’a (BTCST) bitcoin yatıracak yatırımcılara haftada %7 faiz ödemeyi taahhüt ediyordu. Oysa sistem, eski yatırımcılara yapılan ödemelerin yenileriyle finanse edildiği bir ponzi oyunundan başka bir şey değildi. 2014’te 18 ay hapis cezası ve 1,2 milyon dolar tazminata mahkum edilen Shavers, sisteme yaklaşık 4,5 milyon dolar değerinde bitcoin toplamayı başarmıştı.¹⁰

Ponzi dünyasında yenilikler tükenmiyordu, saadet zincirlerinin çevrimiçi ve mobil versiyonları artık popülerdi. Çiflikbank olayında ise ponzi artık bir telefon uygulaması uzaklığındaydı. Ne yazık ki bu oyun kisvesi altındaki sistemde vaad edilen yüksek getirilerin ödenmesinin mümkün olmadığının SPK tarafından açıklamasıyla Çiflikbankla kurulan kısa yoldan zengin olma hayalleri de son buldu.¹¹

Kurban mı, Kumarbaz mı?

Ponzi oyunlarının her çöküşünde bazen oyunun kurucusu¹² bazen de yeterli tedbirleri almadığı için devlet kurumları¹³ suçlandı. Sisteme para yatıranlar ise genellikle “mağdur” veya “kurban” olarak anıldılar. Peki bu doğru muydu? Gerçekten de ponzi yatırımcıları sütten çıkma ak kaşık mıydı?

Sistemin kurucuları kadar olmasa da yatırımcılar da eleştirilerden nasibini aldı. Kimi zaman açgözlülükleri, kurnazlıkları ve kısa yoldan zengin olma hevesleri yüzünden yerden yere vurulurken, kimi zaman da kumarbaz olarak nitelendirildiler.

İster kurban ister kumarbaz olarak anılsınlar, açık olan bir şey vardı ki o da duyguların yatırım kararları üzerindeki etkisiydi.

Ponzi Oyununun Kazananı Davranışsal Finans

1970’lerde altın çağını yaşayan etkin piyasalar hipotezinin temelinde duygularından arınmış bir şekilde fayda-maliyet analizleri yaparak karar alan “homo economicus” yatar. Oysa bazen önyargılar, kazanma hırsı, kaybetme korkusu, pişmanlık, açgözlülük gibi duygular fayda-maliyet analizlerine dayanan rasyonel davranışın önüne geçer. İşte psikolojinin finansal karar alma mekanizması üzerindeki etkilerini açıklayan davranışsal finans, insan psikolojisini inkar eden neoklasik iktisadın açıklamakta zorlandığı olaylara ışık tutar.

Ponzi oyunlarında ise hırs, açgözlülük, pişmanlık, korku, özgüven, önyargı gibi duyguların hepsinden birer tutam bulmak mümkün. Özellikle ekonomide balonların oluştuğu dönemlerde ibreler yukarıyı gösterir ve piyasalar iyimserleşir. Bir kesimin artan refahı ve kazandığı iyi paralar diğerlerinin de iştahını kabartır. Para kazanma hırsı, şüphe ve kaybetme korkusunun önüne geçer.¹⁴ Keynes’in de söylediği gibi “Her talep kendi arzını yaratır” ve bu iştahı doyurmak isteyen dolandırıcılar türer. ¹⁵

Din, mezhep ve ırk gibi değerlerin bir pazarlama aracı olarak kullanılarak sömürüldüğü saadet zincirlerinde vaad edilen yüksek getiriler, pek çok yatırımcının aklını çeler. Yatırımcıların kendi yetenek ve kararlarına duydukları “aşırı güven (overconfidence)” risk algısını zayıflatır ve yüksek riskler daha kolay alınır.¹⁶ Sisteme girenlerin kazanmaya başladıkları güzel paraları gören başka yatırımcılar da oyuna girer ve yatırımcıların verdiği “aşırı tepki (overreaction)”, bu içi boş yatırımın olması gerekenden daha fazla değerlenmesine neden olur.¹⁷ Diğer yatırımcıların kararlarını referans olarak alan bir diğer grup yatırımcı ise “sürü psikolojisi (herd behavior)” ile hareket ederek sisteme katılır.¹⁸ Ve bir kıvılcım yatırımcıların “sürü psikolojisi” ile sistemden çıkışı başlatmaya ve oyunu sona erdirmeye yeter.¹⁹ Ponzi oyunlarındaki olaylar silsilesi bu bakış açısıyla ele alındığında, pek çok yatırımcının bir dolandırıcının kurbanı olmaktan duygularının kurbanı olduğu söylenebilir.

Ancak yukarıda sıralanan duygular bazı yatırımcıların durumunu açıklamak için yetersizdir. Örneğin, Madoff Skandalı’nda bireysel yatırımcıların yanı sıra BNP Paribas, HSBC gibi kurumsal yatırımcılar da kaybedenler arasındaydı.²⁰ Bu kurumların teknik bilgi ve analizlerden uzak yatırım yaptığını düşünmek imkansızdı. İşin aslı, bazı yatırımcılar kumar oynuyordu. Ponzi sisteminin çöküşünden evvel çıkmayı başaran yatırımcıların karlı çıktığı bir sır değildi. O halde, sistemden doğru zamanda çıkılabildiği müddetçe ponzi karlı bir yatırım olabilirdi.²¹ Ancak çöküşün finansal analizlerle tespitinin mümkün olmadığı saadet zincirlerine yatırım yapmak kumar oynamaktan başka bir şey olamazdı. Bu açıdan, Banker Olayları’nın fitilini ateşleyen dönemin Maliye Bakanı İsmet Kaya Erdem’in “Vatandaş üç-beş kuruş fazla kazanmak için kumar oynamıştır.” açıklaması çok isabetliydi.²²

Sözün Özü

Ponzi oyunları, pek çok insanı maddi ve manevi zarara uğratırken, bazı ülkeleri krize, kimilerini ise iç savaşa kadar götürdü. Böylesine trajik sonuçlar doğuran dolandırıcılık olaylarının suçlusunu bulmak adalete düşerken, arkasındaki ekonomik dinamikleri araştırmak ise iktisatçılara düştü.

İnsanların yatırım kararlarında rasyonellikten uzaklaştıkları durumları psikoloji ile açıklayan davranışsal finans, Ponzi oyunlarını açıklamak için biçilmiş kaftan. Gerçekten de taklit, aşırı güven, iyimserlik, aşırı tepki gibi davranışlar saadet zincirlerindeki yatırımcı davranışları ile birebir örtüşüyor. 100 yıldır farklı adlar altında oynanan bu oyunun son bulamayışının nedeni ise yine bir başka insani zaaf unutkanlıkta yatıyor.